Przepisy kodeksu karnego dość często nie są zrozumiałe dla osób, które na co dzień nie posługują się językiem prawniczym. Postaram się w dosyć przystępnych słowach wyjaśnić podstawowe pojęcia zawarte w kodeksie. W tym artykule opiszę, kto i na jakich zasadach odpowiada karnie oraz kiedy ta odpowiedzialność jest wyłączona ze względu na szczególne przesłanki. Podam też przykłady, które mają na celu dokładniejsze zrozumienie zagadnień.
Kodeks stanowi, że „odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.
W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, co to jest ta odpowiedzialność karna oraz co to jest kara. Odpowiedzialnością karną są konsekwencje, jakie może ponieść osoba za zachowanie określone w kodeksie karnym jako przestępstwo. Takie zachowanie inaczej można nazwać czynem zabronionym. Natomiast karą jest dolegliwość określona w kodeksie za taki czyn.
Określenie „przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia” stwierdza, że aby dana osoba poniosła odpowiedzialność, to musi istnieć konkretny przepis w kodeksie karnym określającym takie zachowanie jako karalne w momencie kiedy to zachowanie wystąpiło.
Przykład: Adam W. uporczywe nękał Agatę K., w istotny sposób naruszał jej prywatność w okresie od 5 lutego 2009 r. do 23 lutego 2011r.. Takie zachowanie jest wymienione w kodeksie karnym jako przestępstwo. Jednakże przestępstwo stalkingu zostało wprowadzone do kodeksu 24 lutego 2011 r., a więc wtedy kiedy Adam W. zaprzestał już nękania Agaty K. Tutaj nie ponosi on odpowiedzialności karnej, gdyż w chwili nękania to zachowanie nie było określane przez kodeks jako przestępstwo.
Następne zagadnienie znajduje się w przepisie, który stanowi, że „nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”. Ten przepis można interpretować w ten sposób, że mimo iż zachowanie wyczerpuje normy, znamiona z danego przepisu karnego, to jednakże ze względu na charakter naruszonego dobra, rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczność popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia, można stwierdzić, że taka społeczna znikoma społeczność czynu występuje i sprawca nie popełnia przestępstwa.
Przykład: Adam W. uporczywie nęka Agatę K., tym razem już w okresie, kiedy przedmiotowe zachowanie jest określone jako przestępstwo przez kodeks karny. Jednakże naruszenia tej prywatności były w krótkim okresie, ponadto Adam W., jak stwierdził sąd, był zakochany w Agacie K. i nękanie polegało na ciągłym dzwonieniu do drzwi Agaty K., gdzie czekał przed drzwiami z czekoladkami i kwiatami. Ponieważ Agata K. była w tym czasie w domu ze swoim chłopakiem, nie otwierała Adamowi W. drzwi. Jak stwierdziła przed sądem, odczuwała, że jej prywatność jest naruszana w sposób znaczny. Sąd stwierdził, że Adam W. działał z pobudek czysto uczuciowych, nie zamierzał zrobić krzywdy Agacie K., natomiast sama pokrzywdzona porzucając bardzo zakochanego w niej mężczyznę powinna spodziewać się, że będzie on zabiegał o nią w sposób intensywny. Biorąc powyższe pod uwagę, Adam W. nie popełnił przestępstwa, ponieważ społeczna szkodliwość jego czynu była znikoma.
Ostatnie zagadnienie, które zamierzam przedstawić w tym artykule, znajduje się w przepisie stanowiącym, że „nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”.
Oznacza to, że bez winy nie ma odpowiedzialności karnej. Przestępstwo to czyn penalizowany, czyli uznany za karalny, który musi być zawiniony. Ponadto należy tutaj przytoczyć inną regułę, zawartą w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, a mianowicie „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu”. Aby wina była przypisana do danej osoby, to musi nastąpić uznanie konkretnego sprawcy za winnego zarzucanego mu czynu. Jeżeli nie można stwierdzić winy, to osoba nie popełnia przestępstwa. Jednakże, gdy winę można przypisać danej osobie, a istnieje stan wyższej konieczności, usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność czynu lub winę, błąd co bezprawności czynu, niepoczytalność, to sprawca nie może ponosić odpowiedzialności karnej.
Przykład: Adam W. dokonał przestępstwa stalkingu. W postępowaniu przed sądem zostali powołani biegli, którzy stwierdzili brak poczytalności Adama W. w trakcie czynu. Ponieważ Adam W. miał zniesioną poczytalność i stwierdzono, że w trakcie czynu nie mógł rozpoznać jego znaczenia, pokierować swoim postępowaniem, to sąd w takiej sytuacji powinien uznać, że Adam W. nie może odpowiadać karnie.